Η «Επιγραφή του Ιδαλίου» – γνωστή και ως «Πινακίδα του Ιδαλίου» – [Εικ. 1] φέρει το μακροσκελέστερο και αρτιότερο κυπροσυλλαβικό κείμενο που έχει βρεθεί μέχρι σήμερα. Ως εκ τούτου, οι πληροφορίες που δίνει τόσο σε γλωσσικό όσο και σε ιστορικό επίπεδο είναι ιδιαίτερα σημαντικές. Από την άλλη, η έλλειψη αρκετών άλλων ανάλογων προς αυτό επιγραφικών κειμένων αφήνει ανεπιβεβαίωτες υποθέσεις και ανοιχτά ερωτήματα.
Θέμα της Επιγραφής είναι η σύναψη συμβολαίου εργασίας ανάμεσα στον βασιλιά και την πόλη του Ιδαλίου, από τη μια, και τους ιατρούς που κλήθηκαν να περιθάλψουν τους τραυματίες μιας μάχης, από την άλλη. Ο περιορισμός στην έκταση του παρόντος κειμένου επιβάλλει μια συνοπτική παρουσίαση των κυριότερων σημείων της Επιγραφής1. Πρέπει ωστόσο να σημειωθεί ότι από την ανακάλυψή της μέχρι και σήμερα μια σειρά μελετητών εξέδωσε και σχολίασε εκτενώς το κείμενό της, συμβάλλοντας έτσι ουσιαστικά όχι μόνο στην ερμηνεία του, αλλά και στην εξέλιξη της έρευνας γύρω από το Κυπριακό Συλλαβάριο και την Ιστορία της Αρχαίας Κύπρου2.
Η Επιγραφή βρέθηκε λίγο πριν από το 1850 από χωρικούς, στο σημερινό Δάλι. Ήταν τοποθετημένη – σε άριστη κατάσταση – στο ιερό της Αθηνάς, το οποίο αναφέρεται και στην ίδια την Επιγραφή (στ. 27-28), στη δυτική ακρόπολη της αρχαίας πόλης του Ιδαλίου, στον λόφο της Αμπιλερής. Με μεσολάβηση του Péretié, καγκελαρίου του γαλλικού προξενείου στη Βηρυτό, που επισκεπτόταν συχνά την Κύπρο, η Επιγραφή πωλήθηκε στον Γάλλο δούκα Honoré Théodoric Albert de Luynes, μαζί με πολλά άλλα ευρεθέντα αρχαία αντικείμενα. Την περίοδο 1862-1863 ο de Luynes δώρισε την προσωπική του συλλογή στο Cabinet des Médailles (Τμήμα νομισμάτων, μεταλλίων και αρχαιοτήτων) της Εθνικής Βιβλιοθήκης της Γαλλίας, όπου, ανάμεσα σε άλλα, εκτίθεται μέχρι σήμερα και η «Πινακίδα του Ιδαλίου» (αρ. ευρ. Bronzes 2297). Από το 2010, το Τοπικό Μουσείο Αρχαίου Ιδαλίου εκθέτει αντίγραφο της Επιγραφής, αποτέλεσμα συνεργασίας του Ομίλου Τοπικής Ιστορίας «Κύπρος» και του Δήμου Ιδαλίου με την Εθνική Βιβλιοθήκη της Γαλλίας, την Πολυτεχνική Σχολή École Centrale Paris και το Centre Technique des Industries de la Fonderie.
Η πινακίδα είναι κατασκευασμένη από μπρούντζο, έχει λαβή στη μία πλευρά της και φέρει το κείμενο χαραγμένο στις δύο όψεις της, με διαστάσεις (του εγχάρακτου μέρους) 21.4 εκ. × 14 εκ. και πάχος 4-6 χιλ. Το κυπρο-συλλαβικό κείμενο είναι αριστερόστροφο και συνεχές, με 16 στίχουςστην όψη Α και 15 στίχους στην όψη Β, ενώ μια κάθετη γραμμή διαχωρίζει τις λέξεις ή τις ομάδες λέξεων μεταξύ τους [Εικ. 2].
Το κείμενο
Συλλαβική μεταγραφή του κειμένου:
Μπροστινή όψη (Α):
1. o-te | ta-po-to-li-ne-e-ta-li-o-ne | ka-te-wo-ro-ko-ne-ma-to-i | ka-se-ke-ti-e-we-se | i-to-i | pi-lo-ku-po-ro-ne-we-te-i-to-o-na-sa-ko
2. ra-u | pa-si-le-u-se | sa-ta-si-ku-po-ro-se | ka-se-a-po-to-li-se | e-ta-li-e-we-se | a-no-ko-ne-o-na-si-lo-ne | to-no-na-si-ku-po
3. ro-ne-to-ni-ja-te-ra-ne | ka-se | to-se | ka-si-ke-ne-to-se | i-ja-sa-ta-i | to-se | a-to-ro-po-se | to-se | i-ta-i | ma-ka-i | i-ki
4. ma-me-no-se | a-ne-u | mi-si-to-ne | ka-sa-pa-i | e-u-we-re-ta-sa-tu | pa-si-le-u-se | ka-se | a-po-to-li-se | o-na-si
5. lo-i | ka-se | to-i-se | ka-si-ke-ne-to-i-se | a-ti-to-mi-si-to-ne | ka-a-ti | ta-u-ke-ro-ne | to-we-na-i | e-xe-to-i |
6. wo-i-ko-i | to-i-pa-si-le-wo-se | ka-se | e-xe-ta-i-po-to-li-wi | a-ra-ku-ro | ta I ta | e-tu-wa-no-i-nu | a-ti-to
7. a-ra-ku-ro-ne | to-te | to-ta-la-to-ne | pa-si-le-u-se | ka-se | a-po-to-li-se | o-na-si-lo-i | ka-se | to-i-se | ka-si
8. ke-ne-to-i-se | a-pu-ta-i | ga ?-i | ta-i-pa-si-le-wo-se | ta-i-to-i-ro-ni | to-i | a-la-pi-ri-ja-ta-i | to-ko-ro-ne
9. to-ni-to-i | e-le-i | to-ka-ra-u-o-me-no-ne | o-ka-to-se | a-la-wo | ka-se | ta-te-re-ki-ni-ja | ta-e-pi-o-ta
10. pa-ta | e-ke-ne | pa-no-ni-o-ne | u-wa-i-se | ga ?-ne | a-te-le-ne | e-ke | si-se | o-na-si-lo-ne | e-to-se
11. ka-si-ke-ne-to-se | e-to-se | pa-i-ta-se | to-pa-i-to-ne | to-no-na-si-ku-po-ro-ne | e-xe-to-i | ko-ro-i | to-i-te
12. e-xe | o-ru-xe | i-te-pa-i | o-e-xe | o-ru-xe | pe-i-se-i-o-na-si-lo-i | ka-se | to-i-se | ka-si-ke-ne-to-i
13. se | e-to-i-se | pa-i-si | to-na-ra-ku-ro-ne | to-te | a-ra-ku-ro | ta I ta (vacat)
14. ka-se | o-na-si-lo-i | o-i-wo-i | a-ne-u | to-ka-si-ke-ne-to-ne | to-na-i-lo-ne | e-we-re-ta-sa-tu | pa-si-le-u
15. se | ka-se | a-po-to-li-se | to-we-na-i | a-ti | ta-u-ke-ro-ne | to-mi-si-to-ne | a-ra-ku-ro | pe IIII pe
16. (vacat) II ti-e | e-to-ko-i-nu | pa-si-le-u-se | ka-se | a-po-to-li-se | o-na-si
Πίσω όψη (Β):
17. lo-i | a-ti | to-a-ra-ku-ro | to-te | a-pu-ta-i | ga ?-i | ta-i-pa-si-le-wo-se | ta-i-ma-la-ni-ja
18. i | ta-i | pe-ti-ja-i | to-ko-ro-ne | to-ka-ra-u-zo-me-no-ne | a-me-ni-ja | a-la-wo | ka-se | ta-te-re
19. ki-ni-ja | ta-e-pi-o-ta | pa-ta | to-po-e-ko-me-no-ne | po-se | to-ro-wo | to-tu-ru-mi-o-ne | ka-se | po
20. se | ta-ni-e-re-wi-ja-ne | ta-se | a-ta-na-se | ka-se | to-ka-po-ne | to-ni-si-mi-to-se | a-ro-u-ra
21. i-to-ti-we-i-te-mi-se | o-a-ra-ma-ne-u-se-e-ke | a-la-wo | to-po-e-ko-me-no-ne | po-se | pa-sa-ko-ra
22. ne | to-no-na-sa-ko-ra-u | ka-se | ta-te-re-ki-ni-ja | ta-e-pi-o-ta | pa-ta | e-ke-ne | pa-no-ni-o-se | u
23. wa-i-se | ga ?-ne | a-te-li-ja | i-o-ta | e-ke | si-se | o-na-si-lo-ne | e-to-se | pa-i-ta-se | to-se | o
24. na-si-lo-ne | e-xe-ta-i | ga ?-i | ta-i-te | i-e-xe | to-i | ka-po-i | to-i-te | e-xe | o-ru-xe | i
25. te | o-e-xe | o-ru-xe | pe-i-se-i-o-na-si-lo-i | e-to-i-se | pa-i-si | to-na-ra-ku-ro-ne | to-te | a-ra-ku-ro
26. ne-pe IIII pe II ti-e | i-te | ta-ta-la-to-ne | ta-te | ta-we pi-ja | ta-te | i-na-la-li-si-me-na
27. pa-si-le-u-se | ka-se | a-po-to-li-se | ka-te-ti-ja-ne | i-ta-ti-o-ne | ta-na-ta-na-ne | ta-ne-pe-re
28. ta-li-o-ne | su-no-ro-ko-i-se | me-lu-sa-i | ta-se | we-re-ta-se | ta-sa-te | u-wa-i-se | ga ?-ne
29. o-pi-si-si-ke | ta-se | we-re-ta-se-ta-sa-te | lu-se | a-no-si-ja-wo-i-ke-no-i-tu-ta-sa-ke
30. ga ?-se-ta-sa-te | ka-se | to-se | ka-po-se | to-so-te | o-i | o-na-si-ku-po-ro-ne | pa-i-te-se | ka-se | to-pa-i-to-ne | o-i-pa
31. i-te-se | e-ke-so-si | a-i-we-i | o-i-to-i-ro-ni | to-i | e-ta-li-e-wi | i-o-si
Αλφαβητική μεταγραφή του κειμένου:
Μπροστινή όψη (Α):
1. Ὅτε τὰ(ν) πτόλιν Ἐδάλιον κατέFοργον Μᾶδοι κὰς ΚετιῆFες ἰ(ν) τῶι Φιλοκύπρων Fέτει τῶ Ὀνασαγό-
2. ραυ, βασιλεὺς Στασίκυπρος κὰς ἁ πτόλις ἘδαλιῆFες ἄνωγον Ὀνασίλον τὸν Ὀνασικύπ-
3. ρων τὸν ἰjατῆραν κὰς τὸ(ν)ς κασιγνήτο(ν)ς ἰjᾶσθαι τὸ(ν)ς ἀ(ν)θρώπο(ν)ς τὸ(ν)ς ἰ(ν) τᾶι μάχαι ἰχ-
4. μαμένο(ν)ς ἄνευ μισθῶν. Κάς παι εὐFρητάσα(ν)τυ βασιλεὺς κὰς ἁ πτόλις Ὀνασί-
5. λωι κὰς τοῖς κασιγνήτοις ἀ(ν)τὶ τῶ μισθῶν κὰ ἀ(ν)τὶ τᾶ ὑχήρων δοFέναι ἐξ τῶι
6. Fοίκωι τῶι βασιλῆFος κὰς ἐξ τᾶι πτόλιFι ἀργύρω ΤΑ Ι ΤΑ. ἜδυFαν οἶ(ν)νυ ἀ(ν)τὶ τῶ
7. ἀργύρων τῶδε τῶ ταλά(ν)των βασιλεὺς κὰς ἁ πτόλις Ὀνασίλωι κὰς τοῖς κασι-
8. γνήτοις ἀπὺ τᾶι γᾶ(?)ι τᾶι βασιλῆFος τᾶ(ι) ἰ(ν) τ’ οἱρῶνι τῶι Ἀλα(μ)πριjάται, τὸ(ν) χῶρον
9. τὸν ἰ(ν) τῶι ἕλει τὸ(ν) χραυόμενον Ὄ(γ)κα(ν)τος ἅλFω κὰς τὰ τέρχνιjα τὰ ἐπιό(ν)τα
10. πά(ν)τα ἔχην πανώνιον ὑFαις γα(?)ν ἀτελήν. Ἤ κέ σις Ὀνασίλον ἢ τὸ(ν)ς
11. κασιγνήτο(ν)ς ἢ τὸ(ν)ς παῖδας τῶ(ν) παίδων τῶν Ὀνασικύπρων ἐξ τῶι χώρωι τῶιδε
12. ἐξορύξη, ἰδέ παι, ὃ ἐξορύξη πείσει Ὀνασίλωι κὰς τοῖς κασιγνήτοι-
13. ς ἢ τοῖς παισὶ τὸν ἄργυρον τό(ν)δε: ἀργύρω ΤΑ Ι ΤΑ. (vacat)
14. Κὰς Ὀνασίλωι οἴFωι ἄνευ τῶ(ν) κασιγνήτων τῶν αἴλων ἐFρητάσα(ν)τυ βασιλεὺ-
15. ς κὰς ἁ πτόλις δοFέναι ἀ(ν)τὶ τᾶ ὑχήρων τῶ μισθῶν ἀργύρω ΠΕ ΙΙΙΙ ΠΕ,
16. (vacat) ΙΙ ΔΙ Ἐ. Ἔδωκ’ οἶ(ν)νυ βασιλεὺς κὰς ἁ πτόλις Ὀνασί-
Πίσω όψη (Β):
17. λωι ἀ(ν)τὶ τῶ ἀργύρω τῶδε ἀπὺ τᾶι γᾶ(?)ι τᾶι βασιλῆFος τᾶ(ι) ἰ(ν) Μαλανίjα-
18. ι τᾶι πεδίjαι τὸ(ν) χῶρον τὸν χραυζόμενον Ἀμενίjα ἅλFω, κὰς τὰ τέρ-
19. χνιjα τὰ ἐπιό(ν)τα πά(ν)τα, τὸ(ν) ποἑχόμενον πὸς τὸ(ν) ῥόFο(ν) τὸ(ν) Δρύμιον κὰς πὸ-
20. ς τὰν ἱερηFίjαν τᾶς Ἀθάνας, κὰς τὸ(ν) κᾶπον τὸν ἰ(ν) Σι(μ)μίδος ἀρούρα-
21. ι, τὸ(ν) ΔιFείθεμις ὁ Ἀρμανεὺς ἦχε ἅλFω(ν), τὸ(ν) ποἑχόμενον πὸς Πασαγόρα-
22. ν τὸν Ὀνασαγόραυ, κὰς τὰ τέρχνιjα τὰ ἐπιό(ν)τα πά(ν)τα ἔχην πανωνίο(ν)ς ὑ-
23. Fαις γα(?)ν, ἀτελίjα ἰό(ν)τα. Ἤ κέ σις Ὀνασίλον ἢ τὸ(ν)ς παῖδας τὸ(ν)ς Ὀ-
24. νασίλων ἐξ τᾶι γᾶ(?)ι τᾶιδε ἲ ἐξ τῶι κάπωι τῶιδε ἐξορύξη, ἰ-
25. δὲ ὁ ἐξορύξη πείσει Ὀνασίλωι ἢ τοῖς παισὶ τὸν ἄργυρον τό(ν)δε: ἀργύρω-
26. ν ΠΕ ΙΙΙΙ ΠΕ, ΙΙ ΔΙ Ἐ. Ἰδὲ τὰ(ν) δάλτον τά(ν)δε, τὰ Fέπιjα τάδε ἰναλαλισμένα(ν),
27. βασιλεὺς κὰς ἁ πτόλις κατέθιjαν ἰ(ν) τὰ(ν) θιὸν τὰν Ἀθάναν τὰν περ’ Ἐ-
28. δάλιον, σὺν ὅρκοις μὴ λῦσαι τὰς Fρήτα(ν)ς τά(ν)σδε ὑFαις γα(?)ν.
29. Ὅπι (?) σίς κε τὰ(ν)ς Fρήτα(ν)ς τά(ν)σδε λύση, ἀνοσίjα/ἀνόσιjα Fοι γένοιτυ. Τά(ν)ς γε
30. γᾶ(?)(ν)ς τά(ν)σδε κὰς τὸ(ν)ς κάπο(ν)ς τό(ν)σδε οἱ Ὀνασικύπρων παῖδες κὰς τῶ(ν) παίδων οἱ πα-
31. ῖδες ἕξο(ν)σι αἰFεὶ, ο(ἳ) ἰ(ν) τ’ οἱρῶνι τῶι ἘδαλιῆFι ἴω(ν)σι.
Νεοελληνική απόδοση του κειμένου και διάκριση θεματικών ενοτήτων:
I. Εισαγωγή: οι συνθήκες υπό τις οποίες κλήθηκαν ο Ονασίλος3 και οι αδελφοί του (γρ. 1-4)
Όταν οι Μήδοι (Πέρσες) και οι Κιτιείς πολιορκούσαν την πόλη Ιδάλιο, τη χρονιά του Φιλόκυπρου, γιου του Ονασαγόρα, ο βασιλιάς Στασίκυπρος και η πόλη – οι Ιδαλιείς – είχαν καλέσει τον ιατρό Ονασίλο, γιο του Ονασίκυπρου, καθώς και τους αδελφούς του, για να περιθάλπουν τους ανθρώπους που τραυματίστηκαν στη μάχη, χωρίς πληρωμή.
II. Πληρωμή του Ονασίλου και των αδελφών του (γρ. 4-13)
Κι έτσι, ο βασιλιάς και η πόλη συμφώνησαν να δώσουν στον Ονασίλο και στους αδελφούς του, αντί για πληρωμή και επιπλέον φιλοδώρημα, ένα τάλαντο αργύρου από τον Οίκο του βασιλιά και την πόλη. Όμως, αντί για το ασημένιο αυτό τάλαντο, ο βασιλιάς και η πόλη έδωσαν στον Ονασίλο και στους αδελφούς του, από τη γη του βασιλιά που βρίσκεται στην περιοχή Αλαμπρία, το κομμάτι γης που είναι στο βαλτώδες λιβάδι – αυτό που συνορεύει με το περιβόλι του Όγκαντος –, και όλα τα νέα φυτά που βρίσκονται εκεί, για να τα κατέχουν με κάθε δικαίωμα πώλησης, για πάντα, χωρίς φόρους. Αν κανείς εκδιώξει τον Ονασίλο ή τους αδελφούς του ή τα παιδιά των παιδιών του Ονασίκυπρου από αυτό το κομμάτι γης, λοιπόν, αυτός που θα τους εκδιώξει θα πληρώσει στον Ονασίλο και στους αδελφούς του ή στα παιδιά τους το ακόλουθο ποσό: ένα τάλαντο αργύρου.
III. Ξεχωριστή πληρωμή για τον Ονασίλο, χωρίς τα αδέλφια του (γρ. 14-26)
Και στον Ονασίλο μόνο, χωρίς τους άλλους αδελφούς, ο βασιλιάς και η πόλη συμφώνησαν να δώσουν, αντί για επιπλέον φιλοδώρημα, εκτός από την πληρωμή, τέσσερα πελέκια αργύρου και δύο διπλές μνες Ιδαλίου. Όμως, αντί για το ασήμι αυτό, ο βασιλιάς και η πόλη έδωσαν στον Ονασίλο, από τη γη του βασιλιά που είναι μέσα στην πεδιάδα της Μαλανίας, το κομμάτι γης που συνορεύει με το περιβόλι του Αμενία καθώς και όλα τα νέα φυτά που βρίσκονται εκεί, (γη) που φτάνει μέχρι τον ποταμό Δρύμιο και μέχρι το ιερό της Αθηνάς, καθώς και τον κήπο που είναι στη γη του/της Σίμ(μ)ιδος – αυτόν που ο Διείθεμις ο Αρμανεύς είχε ως περιβόλι, τον συνεχόμενο με του Πασαγόρα, γιου του Ονασαγόρα – και όλα τα νέα φυτά που βρίσκονται εκεί, για να τα κατέχει με κάθε δικαίωμα πώλησης, για πάντα, χωρίς φόρους. Αν κανείς εκδιώξει τον Ονασίλο ή τα παιδιά του Ονασίλου από αυτήν τη γη ή από αυτόν τον κήπο, λοιπόν, αυτός που θα τους εκδιώξει θα πληρώσει στον Ονασίλο ή στα παιδιά του το ακόλουθο ποσό: τέσσερα πελέκια αργύρου και δύο διπλές μνες Ιδαλίου.
IV. Επίλογος: Επιπλέον εγγυήσεις (γρ. 26-31)
Κι αυτήν τη δέλτο, που είναι χαραγμένη με τα λόγια αυτά, ο βασιλιάς και η πόλη την κατέθεσαν στη θεά Αθηνά, αυτήν (που προστατεύει) γύρω απ’ το Ιδάλιον, με όρκους να μην παραβιάσουν τις ρήτρες αυτές, για πάντα. Σε περίπτωση που κάποιος παραβιάσει αυτές τις ρήτρες, μακάρι η κατάρα να πέσει πάνω του. Αυτές τις γαίες και αυτούς τους κήπους, τα παιδιά του Ονασίκυπρου και τα παιδιά των παιδιών του θα τα κατέχουν για πάντα, αυτοί που θα παραμείνουν στην περιοχή του Ιδαλίου.
Βασικές φιλολογικές παρατηρήσεις
- Οι πρώτες γραμμές του κειμένου (γρ. 1-4) μοιάζουν περισσότερο με την αρχή μιας διήγησης παρά με την αρχή ενός νομικού κειμένου. Αντί για τη συνήθη στην Επιγραφική διατύπωση (με την πρόθεση ἐπί ακολουθούμενη από το όνομα του επώνυμου άρχοντα σε γενική πτώση ή με μια γενική απόλυτη μετοχή και το όνομα του επώνυμου άρχοντα), ο χρόνος δίνεται με αναλυτικό τρόπο: Το ὅτε εισάγει την πρώτη φράση που συνοψίζει όλα τα συμφραζόμενα του συμβολαίου που παρουσιάζεται στη συνέχεια: τη χρονολογία του, τα δύο συμβαλλόμενα μέρη του και τον λόγο σύναψής του.
Επιπλέον, η χρονολόγηση δίνεται όχι με ένα, αλλά με δύο στοιχεία: α) την πολιορκία της πόλης από τους Πέρσες και τους Κιτιείς και β) «τη χρονιά του Φιλόκυπρου, γιου του Ονασαγόρα». Η εισαγωγή αναφέρει και το όνομα του βασιλιά4, όμως μόνο το όνομα του άρχοντα, του Φιλόκυπρου, λειτουργεί ως χρονολογική ένδειξη. Ο τίτλος και το όνομα του βασιλιά Στασίκυπρου αναφέρονται λόγω του ρόλου που ο ίδιος παίζει στο συμβόλαιο που παρουσιάζεται, μαζί με την πόλη. Είναι παράλληλα άξια προσοχής η αναφορά των δύο ονομάτων μετά την αναφορά του γεγονότος (της πολιορκίας της πόλης) που προκάλεσε τη σύναψη της συμφωνίας· αυτό εμφανίζεται πρώτο στην Επιγραφή, ως σημαντική χρονολογική ένδειξη, κάτι που δείχνει και τη σοβαρότητά του.
- Το εθνωνύμιο «ἘδαλιῆFες» (γρ. 2) δεν δηλώνεται για να περιγράψει τον Στασίκυπρο και την πόλη, αλλά μόνο την πόλη5. Όπως ο Φιλόκυπρος είχε αναφερθεί μόνο με το πατρώνυμό του, χωρίς εθνωνύμιο, έτσι και ο Στασίκυπρος αναφέρεται μόνο με τον τίτλο του βασιλιά. Η καταγωγή και των δύο από το Ιδάλιο εξυπακούεται από τη θέση του καθενός, το περιεχόμενο της Επιγραφής και το «ἘδαλιῆFες» που ακολουθεί χαρακτηρίζοντας τους πολίτες. Είναι όμως ανάγκη και οι πολίτες να αναφερθούν με το δικό τους συλλογικό όνομα «ἘδαλιῆFες», αφού παρουσιάζονται νομικά ως συμβαλλόμενο μέρος της συμφωνίας, μαζί με τον βασιλιά. Τόσο το εθνωνύμιο «ἘδαλιῆFες» όσο και το όνομα του βασιλιά, «Στασίκυπρος», δεν χρησιμοποιούνται ξανά κάθε φορά που, στη συνέχεια του κειμένου, δηλώνεται τι αποφάσισε το δίδυμο «βασιλεύς» και «πτόλις».
- Η φράση ἔδυFαν οἶ(ν)νυ (γρ. 6) αναφέρεται στην πληρωμή του Ονασίλου και των αδελφών του και η φράση ἔδωκ’ οἶ(ν)νυ (γρ. 16) αναφέρεται στην πληρωμή που έλαβε ο Ονασίλος μόνος6. Καθεμία από τις φράσεις αυτές συνδέει δύο παραγράφους, εκ των οποίων η μία παρουσιάζει την πληρωμή σε χρήματα και η άλλη την πληρωμή σε γη. Δεν πρόκειται για μια εναλλακτική επιλογή πληρωμής σε κάθε περίπτωση – σε χρήματα ή σε γη – όπως ερμηνεύθηκε αρχικά, αλλά για μια πληρωμή που ανακοινώνεται ότι γίνεται σε γη αντί να γίνει σε χρήματα. Αυτό, που προκύπτει κυρίως από γλωσσολογική έρευνα7, δικαιολογεί και τη λεπτομερή περιγραφή των τεμαχίων γης που προσφέρονται στους ιατρούς. Η αλλαγή στην πληρωμή τους οφείλεται προφανώς στην επίθεση που δέχτηκε η πόλη: το δημόσιο ταμείο θα ήταν άδειο σε μια τόσο δύσκολη περίοδο, κάτι που δεν θα ήταν δυνατόν να αναφερθεί ευθέως σε ένα τέτοιου περιεχομένου επίσημο κείμενο.
- Η φράση «πὸς τὰν ἱερηFίjαν τᾶς Ἀθάνας» («μέχρι το ιερό της Αθηνάς», γρ. 19-20) παραπέμπει σε ένα ιερό της Αθηνάς που, σύμφωνα με την περιγραφή της περιοχής, βρισκόταν έξω από τα τείχη της πόλης. Η φράση «ἰ(ν) τὰ(ν) θιὸν τὰν Ἀθάναν τὰν περ’ Ἐδάλιον» («στη θεά Αθηνά, αυτήν [που προστατεύει] γύρω απ’ το Ιδάλιον», γρ. 27-28) αναφέρεται σε ένα άλλο ιερό της Αθηνάς, που βρισκόταν μέσα στην πόλη. Σύμφωνα με το ίδιο το κείμενο, σ’ αυτό ακριβώς το ιερό κατατέθηκε η πινακίδα (γρ. 26-28). Και σ’ αυτό βρέθηκε στα νεότερα χρόνια. Η Αθηνά εδώ χαρακτηρίζεται με τη φράση «τὰν περ’ Ἐδάλιον», δηλαδή «αυτή γύρω από το Ιδάλιον». Η χρήση της πρόθεσης περ’ (περί) προσδίδει ενδεχομένως στη θεά την ιδιότητα της προστάτιδας της πόλης, παρόλο που ένας σχετικός ρηματικός τύπος παραλείπεται.
- Οι λέξεις πανώνιον/πανωνίο(ν)ς (γρ. 10, 22) και ἀτελήν/ἀτελίyα (γρ. 10, 23), καθώς και η φράση ὑFαις γα(?)ν (γρ. 10, 22-23, 28) δίνουν τις απαραίτητες για τη δωρεά γης πληροφορίες, ανάλογες αυτών που συναντούμε και σε άλλα νομικά επιγραφικά κείμενα8, δηλαδή σχετικά με: α) το δικαίωμα χρήσης της γης, β) τις υποχρεώσεις και τα προνόμια σε σχέση με τη φορολογία και γ) τη χρονική διάρκεια κατοχής της.
Η λέξη πανώνιον/πανωνίο(ν)ς, ένα ἅπαξ λεγόμενον, χρησιμοποιείται για να περιγράψει τα τεμάχια γης («τὸν χῶρον» και «τὸν κᾶπον»), δίνοντας στον Ονασίλο και στους αδελφούς του το απόλυτο δικαίωμα πώλησης της γης που τους δίνεται. Έτσι, κοντά στο ξεκάθαρο παν-, φαίνεται ότι το δεύτερο συνθετικό της λέξης συνδέεται ετυμολογικά με τη λέξη ὦνος (= τιμή αγοράς) κι όχι με το ὀνίνημι (= ωφελώ, απολαμβάνω). Η λέξη ἀτελήν/ἀτελίyα έρχεται να υποστηρίξει την ερμηνεία αυτή, δηλώνοντας την παραχώρηση φορολογικής απαλλαγής για τα τεμάχια αυτά.
Η φράση ὑFαις γα(?)ν, επίσης ἅπαξ λεγόμενον, αποτελεί αδιαμφισβήτητα την πιο δύσκολη στην ερμηνεία της φράση του κειμένου. Η δυσκολία έγκειται στο δεύτερο μισό της, που είχε αρχικά διαβαστεί ως za-ne, ζᾶν (στην αιτιατική), και συνδέθηκε έτσι με τη λέξη βίος, ενώ στη συνέχεια ως γᾶν (= γη). Το πρώτο από τα δύο συλλαβογράμματα παραδοσιακά αντιστοιχεί είτε σε za είτε σε ga, όμως σε άλλα σημεία στην Επιγραφή χρησιμοποιείται μόνο ως ga. Από την άλλη, η ανάγνωση της λέξης ως γᾶν δυσχέρανε την ερμηνεία της φράσης. Επιλέγεται έτσι η αναγνώριση του συλλαβογράμματος ως ga9, αλλά, για το σύνολο της φράσης, η ερμηνεία που τα συμφραζόμενα ευνοούν, «για πάντα»10.
- Δεν είναι ξεκάθαρο αν το όνομα στη φράση «γη του/της Σίμμιδος» (γρ. 20) αναφέρεται σε άνδρα, σε γυναίκα (ιέρεια) ή είναι τοπωνύμιο. Θα ήταν ωστόσο παράξενο, ενώ η πόλη και ο βασιλιάς δίνουν στον Ονασίλο και στους αδελφούς του τεμάχια από τη βασιλική γη, σ’ αυτό το σημείο να αναφέρεται χωρίς καμιά επεξήγηση η παραχώρηση στον Ονασίλο ενός τεμαχίου ιδιωτικής γης. Πιο λογικό είναι το ενδεχόμενο η λέξη να αποδίδει τοπωνύμιο.
- Ο όρος a-no-si-ja (ἀνοσίjα ή ἀνόσιjα, γρ. 29) μπορεί να σημαίνει τη δυστυχία με την έννοια της έλλειψης της ευεξίας και της θεϊκής εύνοιας, αλλά και «ανόσια πράγματα», «ανοσιουργήματα»11. Εδώ χρησιμοποιείται συμβατικά η λέξη «κατάρα» ως η πλησιέστερη και στις δύο έννοιες.
Βασικές ιστορικές παρατηρήσεις
Η χρονολόγηση της Eπιγραφής
Τα δύο στοιχεία με τα οποία το ίδιο το κείμενο δίνει τη χρονολόγησή του – η επίθεση που δέχθηκε η πόλη από τους Πέρσες και τους Κιτιείς, και το όνομα του Φιλόκυπρου -, αλλά και το όνομα του βασιλιά Στασίκυπρου, δεν μπορούν να τοποθετηθούν με ακρίβεια στον χρονολογικό πίνακα της ιστορίας, γι’ αυτό και η χρονολόγηση της Επιγραφής δεν γίνεται με βεβαιότητα. Για την όσο το δυνατό ακριβέστερη χρονολόγησή της λαμβάνονται παράλληλα υπόψη τα εξής:
α) Ιστορικά δεδομένα: Είναι προφανές ότι η επίθεση που δέχθηκε η πόλη ήταν αποτυχημένη κι ότι το Ιδάλιο μετά από αυτή συνέχισε να υπάρχει ως αυτόνομη πόλη-βασίλειο. Η επίθεση αυτή θα μπορούσε να συνδεθεί με την ιωνική επανάσταση και την επανάσταση των Κυπρίων εναντίον των Περσών το 499/498 π.Χ.: Αν όχι κατά τη διάρκεια της επανάστασης, ίσως λίγο μετά ή λίγο πριν από αυτήν οι Πέρσες επεδίωκαν να ενδυναμώσουν τον έλεγχό τους στο νησί, ενισχύοντας τις επιθέσεις των Φοινίκων. Σε συνδυασμό και με τα υπόλοιπα δεδομένα, η σύνδεση με την επανάσταση του 499/498 π.Χ. φαίνεται πιο πιθανή από τη σύνδεση της εν λόγω επίθεσης με την πρώτη ελληνική επιχείρηση στην Κύπρο το 478 π.Χ. ή το τέλος των αποτυχημένων προσπαθειών των Αθηναίων στο νησί (450-440 π.Χ.).
β) Αρχαιολογικά δεδομένα: Στρέφονται γύρω από το ιερό της Αθηνάς στη δυτική ακρόπολη του Ιδαλίου, όπου βρέθηκε η Επιγραφή, αφού πρόκειται για το ίδιο ιερό για το οποίο γίνεται λόγος και στο κείμενο (γρ. 27-28). Ο χρόνος καταστροφής του ιερού είναι καθοριστικός για τη χρονολόγηση της Επιγραφής, διότι μετά την καταστροφή του το ιερό δεν ανασκευάστηκε και άρα η χρονολογία αυτή γίνεται το terminus ante quem για τη χρονολόγηση της Επιγραφής. Οι διαφωνίες, όμως, των αρχαιολόγων σχετικά με τον χρόνο καταστροφής του ιερού και το γεγονός ότι η Πινακίδα του Ιδαλίου δεν βρέθηκε κατά τη διάρκεια αρχαιολογικών ανασκαφών δεν επιτρέπουν την εξαγωγή ασφαλών συμπερασμάτων. Με βάση τη στρωματογραφία του χώρου αλλά και τα δεδομένα της κεραμικής, μπορούμε να τοποθετήσουμε με επιφύλαξη την καταστροφή του ιερού γύρω στο 470 π.Χ., σε μια μεταβατική περίοδο ανάμεσα στην Κυπροαρχαϊκή εποχή ΙΙ και την Κυπροκλασική εποχή Ι.
γ) Νομισματικά δεδομένα: Τα τελευταία νομίσματα που διαθέτουμε από το Ιδάλιο (σειρά e), με χρονολόγηση μετά το 470 π.Χ., εκτός από τη σφίγγα και το άνθος του λωτού, φέρουν στη μπροστινή όψη τους και το συλλαβόγραμμα sa. Αυτό ερμηνεύθηκε από κάποιους ως μια συντομογραφία του ονόματος του Στασίκυπρου της Επιγραφής και τους οδήγησε στο συμπέρασμα ότι ο Στασίκυπρος αυτός ήταν ο τελευταίος βασιλιάς του Ιδαλίου πριν από την υποταγή της πόλης στο Κίτιο, που υπολογίζεται ότι έγινε περί τα μέσα του 5ου αι. π.Χ.. Η ταύτιση, όμως, του Στασίκυπρου με το όνομα που κρύβεται πίσω από το sa είναι αβέβαιη, αφού η συντομογραφία αυτή θα μπορούσε να ανήκει σε κάποιον άλλο βασιλιά του Ιδαλίου με το όνομα Στασίκυπρος ή με άλλο όνομα που ξεκινά από Στα- ή Σα-. Από την άλλη, δεν αποκλείεται η σύνδεση του Στασίκυπρου της Επιγραφής με άλλες, αρχαιότερες, νομισματικές σειρές από το Ιδάλιο.
Τα δεδομένα αυτά δεν οδηγούν σε μια συγκεκριμένη χρονολογία, αλλά τοποθετούν με κάποια ασφάλεια τη δημιουργία της Επιγραφής στο πρώτο τέταρτο του 5ου αι. π.Χ..
Το Ιδάλιο
Η αρχαία ελληνική γραμματεία έδωσε μόνο την ιστορία της ίδρυσης του Ιδαλίου από τον Χαλκάνωρα (Στέφανος Βυζάντιος, Ἐθνικά, s.v. Ἰδάλιον). Η Επιγραφή του Ιδαλίου προσφέρει πολύτιμα στοιχεία για τον τρόπο οργάνωσης της πόλης-βασιλείου, ενδεικτικά και για άλλες πόλεις-βασίλεια του νησιού, αφού αποτελεί και τη μόνη ουσιαστική πηγή που διαθέτουμε μέχρι στιγμής για το θέμα αυτό.
Κατ’ αρχάς εντοπίζουμε σ’ αυτήν το πρώτο σύστημα κοινωνικής ασφάλισης που γνωρίζουμε: Λίγο μετά από έναν πόλεμο, η πόλη-βασίλειο του Ιδαλίου είχε μια τέτοια κοινωνική οργάνωση που της επέτρεπε – ή της επέβαλλε – να φροντίσει τους τραυματίες δημοσία δαπάνη. Αυτό όμως που προκαλεί ακόμη περισσότερη εντύπωση είναι η συμμετοχή του λαού στους θεσμούς της πόλης-βασιλείου του Ιδαλίου, μαζί με τον βασιλιά, ο οποίος δεν παρουσιάζεται να έχει απόλυτη εξουσία πάνω στους υπηκόους του. Βασιλιάς και πόλη (οι πολίτες) εμφανίζονται πάντα μαζί στο κείμενο, ως δύο απαραίτητα συμβαλλόμενα μέρη που συναποφασίζουν και συνεκτελούν με ίδιο μερίδιο ευθύνης ενώπιον θεών και ανθρώπων. Το δίδυμο «βασιλιάς και πόλη» επαναλαμβάνεται έξι φορές στην Επιγραφή, κάθε φορά που πρέπει να αναφερθεί η αρχή που αποφασίζει.
Πέρα από αυτή τη συμμετοχή, ο λαός του Ιδαλίου εμφανίζεται να έχει και δύο άλλα σημαντικά δικαιώματα: Έχει τη δική του γη (γρ. 8, 17) και το δικό του ταμείο (γρ. 6). Εκτός, δηλαδή, από τη βασιλική γη και το βασιλικό ταμείο, υπήρχαν στο αρχαίο Ιδάλιο και η δημόσια γη και το δημόσιο ταμείο, κάτι που δείχνει ότι υπήρχαν δύο διαφορετικά εισοδήματα – βασιλικά και δημόσια – με διαφορετική διαχείριση το καθένα. Η δημόσια περιουσία δεν θα μπορούσε να χρησιμοποιηθεί χωρίς τη σύμφωνη γνώμη του λαού. Όμως, η Πινακίδα μάς πληροφορεί ότι η γνώμη της πόλης ήταν απαραίτητη για τη διάθεση της βασιλικής περιουσίας: Παρόλο που η πληρωμή των ιατρών γίνεται τελικά μόνο με τεμάχια από τη βασιλική γη, η προσφορά αυτών των τεμαχίων γης γίνεται από τον βασιλιά και την πόλη (γρ. 7-8, 16-17). Αυτό θα μπορούσε να εξηγηθεί αν δεχτούμε ότι η βασιλική αυτή γη δεν ήταν προσωπική περιουσία του βασιλιά, αλλά ανήκε σε όλη την κοινότητα ως γη της οποίας την ευθύνη της διαχείρισης είχε ο βασιλιάς. Κάτι αντίστοιχο συνέβαινε στη Μακεδονία, με τις ρίζες αυτού του είδους δωρεάς γης να βρίσκονται κατά πάσα πιθανότητα στη μυκηναϊκή εποχή, όπου διακρίνεται η ιδιωτική περιουσία από τη δημόσια και την περιουσία του βασιλιά και των ανώτερων αξιωματούχων12. Αξίζει να σημειωθεί και η αναφορά του Θεόφραστου (Περὶ φυτῶν ἱστορία V.8.1.11-13 ) στους Κύπριους βασιλείς με τη φράση «τηροῦντες καὶ ταμιευόμενοι» σε σχέση με τη βασιλική γη.
Παράλληλα, διαπιστώνουμε την ύπαρξη αξιωμάτων που δεν ήταν διά βίου, όπως αυτό του Φιλόκυπρου, κάτι που συνέβαινε και σε άλλες ελληνικές κοινωνίες (π.χ. ο έφορος στη Σπάρτη και ο επώνυμος άρχοντας στην Αθήνα). Παρομοίως και το προνόμιο της ατέλειας (της απαλλαγής από τον φόρο), που προσφέρεται στους ιατρούς και στους απογόνους τους (γρ. 10, 23): Και σε άλλες ελληνικές πόλεις, κυρίως στην Αθήνα, το προνόμιο αυτό δινόταν τιμητικά σε πρόσωπα που είχαν προσφέρει τις υπηρεσίες τους στην πόλη.
Τα παραπάνω στοιχεία οδήγησαν αρχικά στην ιδέα ότι το σύστημα οργάνωσης του Ιδαλίου εμπεριείχε στοιχεία Δημοκρατίας εμπνευσμένα από την Αθήνα. Κάτι τέτοιο όμως φαίνεται αδύνατο, κατ’ αρχάς χρονολογικά, αφού δεν αφήνει το απαραίτητο περιθώριο χρόνου εξέλιξης των δημοκρατικών θεσμών. Επίσης, στην Επιγραφή δεν υπάρχει καμία ασφαλής ένδειξη για ύπαρξη στο Ιδάλιο Εκκλησίας του Δήμου ή Βουλής.
Προφανώς στο Ιδάλιο η έννοια του κράτους εκφραζόταν μέσα από τη συνεργασία βασιλιά και πολιτών. Φαίνεται ότι έχουμε να κάνουμε με μια φάση εξέλιξης των πολιτικών θεσμών, με ένα βασιλικό πολίτευμα που έχει, όμως, φιλελεύθερα στοιχεία. Οι Ιδαλιείς και ο βασιλιάς τους έχουν εγκαθιδρύσει ένα σύστημα διοίκησης, όπου χαρακτηριστικά της βασιλείας συνυπάρχουν αρμονικά με χαρακτηριστικά της πολιτείας. Αυτό θα μπορούσε να ήταν το αποτέλεσμα μιας τάσης για διαφοροποίηση από τις ανατολικού τύπου μοναρχίες (π.χ. περσική), για να δηλώνεται έτσι ο ελληνικός χαρακτήρας της πόλης. Κάτι τέτοιο ίσχυε και στις ελληνικές πόλεις-κράτη της Ανατολής και προφανώς εξηγεί και την επιμονή του Ιδαλίου και άλλων κυπριακών πόλεων στη βασιλεία που είναι, βεβαίως, κληρονομική και διασφαλίζει έτσι τη συνέχιση του χαρακτήρα αυτού.
Τα τεμάχια γης που δίνονται στους ιατρούς περιγράφονται με τόση λεπτομέρεια που νομιμοποιούν την υπόθεση ότι η πόλη-βασίλειο του Ιδαλίου διέθετε κτηματολόγιο. Εξ ου και το εμπνευσμένο από την Πινακίδα έμβλημα του Κτηματολογίου της Κυπριακής Δημοκρατίας [Εικ. 3]. Η λέξη «οἱρῶνι» (γρ. 8, 31), στη δοτική, αντιστοιχεί στην έννοια της «περιοχής», ο «χῶρος» (γρ. 8, 18) έχει την έννοια του «τεμαχίου γης», ενώ η «γᾶ» (γρ. 8, 17, 24, 30) είναι η «γη» με την ευρύτερη σημασία, της οποίας ο «χῶρος» αποτελεί υποδιαίρεση. Είναι ξεκάθαρο ότι το Ιδάλιο αποτελείτο από το κέντρο του και από μία ευρύτερη περιοχή με μικρές κοινότητες. Σε κάποιες από αυτές βρίσκονται τα τεμάχια γης που δίνονται στους ιατρούς. Τα συναντούμε μέσα σε εικόνες από λιβάδια, καλλιεργημένα περιβόλια και κήπους, πεδιάδες, έναν ποταμό κι ένα ιερό της Αθηνάς, με τα ονόματα δύο περιοχών να ξεχωρίζουν: της Μαλανίας, που παραμένει άγνωστη, και της Αλαμπρίας, που αντιστοιχεί στο σημερινό χωριό Αλάμπρα. Οι τοπογραφικές αυτές αναφορές οδηγούν στο συμπέρασμα ότι η παραχώρηση τεμαχίων γης δεν ήταν σπάνια στο Ιδάλιο.
Το συμβόλαιο και οι ιατροί
Η Επιγραφή του Ιδαλίου είναι όχι μόνο η αρχαιότερη πηγή που αναφέρει Κύπριο ιατρό (γρ. 3), αλλά και η αρχαιότερη επιγραφική μαρτυρία σχετικά με την εργοδότηση ιατρού σε μια ελληνική πόλη.
Ο βασιλιάς και η πόλη συναποτελούν τις δύο αρχές που καλούν τον Ονασίλο και τους αδελφούς του. Σε σχέση με το συμβόλαιο, η συμμετοχή της πόλης στη σχετική απόφαση μοιάζει να προσδίδει στη δωρεά προς τους ιατρούς ισχυρή φερεγγυότητα, αφού οι βασιλείς αλλάζουν, ενώ η πόλη μένει.
Η πληρωμή των ιατρών – ενώ αρχικά δηλώνεται ένα χρηματικό ποσό – γίνεται τελικά σε είδος και μάλιστα σε γη, ίσως λόγω οικονομικής δυσχέρειας που είχε προκαλέσει η μάχη. Το αργυρό τάλαντο (γρ. 6) που αρχικά δηλώνεται ως πληρωμή όλων μαζί των ιατρών δεν ήταν καθόλου ευκαταφρόνητο ποσό, παρόλο που θα το μοιράζονταν ο Ονασίλος και οι αδελφοί του, που τελικά μοιράστηκαν τη γη. Το ποσό που αρχικά δηλώνεται ως πληρωμή για τον Ονασίλο μόνο, τέσσερις πέλεκεις αργύρου και δύο διπλές μνες Ιδαλίου (γρ. 15-16) είναι ενδεικτικό μιας εποχής όπου τα παλιά βάρη πολύτιμων μετάλλων –όπως οι αργυροί πέλεκεις ή τριπόδια – χρησιμοποιούνταν και στο νομισματικό σύστημα για την ισοδυναμία των τιμών.
Παρατηρούμε ότι το ποσό που αρχικά κάθε φορά δηλώνεται ως πληρωμή των ιατρών αντιστοιχεί στο πρόστιμο που θα πληρώσει όποιος τους διώξει από τη γη που τους δίνεται (γρ. 13, 26). Ίσως και τα τεμάχια γης αυτά, με τα οποία τελικά πληρώνονται οι ιατροί, να έχουν την ίδια αξία. Το σημαντικό όμως είναι ότι οι ιατροί παίρνουν το δικαίωμα πλήρους κατοχής, απόλαυσης και εκμετάλλευσης των τεμαχίων, με κάθε δικαίωμα πώλησης και με απαλλαγή από φόρους (γρ. 10, 22-23). Και πάνω απ’ όλα, τα δικαιώματα αυτά είναι κληρονομικά και χωρίς κανένα χρονικό όριο, με μόνο όρο οι ιατροί και οι απόγονοί τους να μείνουν στο Ιδάλιο.
Η συμφωνία παρουσιάζει στην ουσία δύο συμβόλαια: ένα με όλη την ιατρική ομάδα κι ένα με τον Ονασίλο μόνο. Η πληρωμή που παίρνει ο Ονασίλος μόνος είναι εμφανώς μεγαλύτερη από αυτήν που μοιράζεται με τους αδελφούς του. Όλη μαζί η ιατρική ομάδα κλήθηκε να προσφέρει τις υπηρεσίες της χωρίς χρήματα από τους ασθενείς (γρ. 5). Φαίνεται, όμως, ότι ο Ονασίλος, ως ο αρχίατρος της ομάδας, μπορούσε να παίρνει χρήματα από τους ασθενείς του (γρ. 15), ή μάλλον μόνο από τους ασθενείς που δεν ανήκαν στους «ανθρώπους που τραυματίστηκαν στη μάχη» (γρ. 3-4).
Παρατηρείται τόσο η απουσία αυστηρών περιορισμών για τους ιατρούς όσο και ο μη λεπτομερής καθορισμός των υπηρεσιών τους. Οι μόνοι όροι που τίθενται γι’ αυτούς είναι η δωρεάν περίθαλψη των τραυματιών και η παραμονή τους στο Ιδάλιο. Αντίθετα, δίνεται ιδιαίτερη έμφαση στο θέμα της προστασίας τους. Η εξήγηση της ανισότητας αυτής του συμβολαίου βρίσκεται προφανώς στη μεγάλη ανάγκη του Ιδαλίου να εργοδοτήσει ιατρούς για τους τραυματίες του λόγω έλλειψης ιατρικού προσωπικού στην πόλη, υπόθεση που αυξάνει τις πιθανότητες προέλευσης της ιατρικής ομάδας από άλλη πόλη και δείχνει την ιδιαίτερη εκτίμηση των ανθρώπων προς τους δημόσιους ιατρούς.
Η περίπτωση του Ονασίλου – του πρώτου αρχίατρου που γνωρίζουμε – και των αδελφών του προβάλλει τον οικογενειακό χαρακτήρα της πρώιμης Ιατρικής. Αυτό ήταν που ώθησε την πόλη και τον βασιλιά του Ιδαλίου να δώσουν στους απογόνους των ιατρών το δικαίωμα να κληρονομήσουν τα τεμάχια γης που δόθηκαν στους πατέρες τους, με τα ίδια προνόμια, εάν παραμείνουν στην πόλη, αφού αυτοί θα κληρονομούσαν και την ιατρική τέχνη. Αρκετά χρόνια μετά τη δημιουργία ιατρικών σχολών, αυτός ο κληρονομικός χαρακτήρας του ιατρικού επαγγέλματος συνέχισε να υπάρχει, αναγόμενος μάλιστα και σε ένα ιερό καθήκον των ιατρών, σύμφωνα με τον Όρκο του Ιπποκράτη (8-12).
Μεταγραφή και μετάφραση του κειμένου της πινακίδας του Ιδαλίου: Γεωργιάδου Άννα
